25/06/2025
Дэлхий дээрх нийт 3,900 гаруй зүйл могой бүртгэгдсэн байдгаас 600 орчим зүйл могой нь хортой гэж тооцогддог. Гэхдээ бүгд хүний аминд аюултай хэмжээний хүчтэй хортой биш бөгөөд тэдгээрээс 200 орчим зүйл могой нь хүнд хангалттай хэмжээний хортой ба амь насанд заналхийлэх хэмжээний хордлого өгдөг гэж албан ёсоор тооцогддог. Үлдсэн нь өөрийн идэх жижиг амьтдыг ангахад хэрэгтэй хөнгөн хор ялгаруулдаг боловч хүнд хоргүй шахам гэж хэлж болно. Огт хоргүй бөгөөд ямар ч аюулгүй 3300 орчим зүйл могойнуудаас сонгон могой тэжээгч үржүүлэгч нар гэрийн тэжээвэр амьтан болгож хүний гар дээр олон янзын өнгө хээний хувилбар гарган (morph гэж нэрлэдэг) хөгжүүлсээр байна. За цаашдаа хортой могойны талаар үргэлжлүүлэн бичье.
Могойн хорыг үндсэн 3 ангилалд хуваадаг:
1. Нейротоксин төрлийн хортой мэдрэлийн тогтолцоог хордуулж, амьсгалын саатал үүсгэдэг жишээ нь: Кобра, Тайпан, Краит г.м манай оронд байдаггүй.
2. Гемотоксин төрлийн хортой цус, эд эсийг гэмтээж, хавдар, цус алдалт үүсгэдэг жишээ нь: Хорт сугас, Viper (Манай бамбай хоншоорт могой үүнд хамаарагдана)
3. Цитотоксин төрлийн хортой эсийг үхжүүлнэ, эд гэмтээдэг жишээ нь: зарим pit viper, bushmaster.
Тэгвэл манай оронд ямар төрлийн могой байдаг вэ?
1. Бамбай хоншоорт (Gloydius halys)
Halys pit viper, Asian viper, Ancistrodon halys, Agkistrodon halys
Хортой бөгөөд Монгол дахь хамгийн аюултай хорт могой. Бор саарал өнгөтэй, нуруугаараа хээтэй. Нийт нутгаар өргөн тархсан, элбэг тохиолддог. Хазвал хүнд хэмжээний хор учруулдаг тул болгоомжлох мөн авах арга хэмжээг мэддэг байх хэрэгтэй. Энэ post-н зураг дээр түүнийг нийтэлсэн болно.
2. Эгэл загалмайт могой (Vipera berus)
Adder, Northern viper, Coluber berus
Хортой бөгөөд хорыг цэвэр химийн хүчээр нь тооцвол бамбай хоншоортоос илүү хүчтэй байж болох ч, хүний биед үүсгэх хор уршгаар нь үзвэл бамбай хоншоортоос илүү бага аюултай гэж тооцогддог. Хязгаарлагдмал тархацтай бөгөөд байгаль дээр ховор тохиолддог.
3. Сум могой (Psammophis lineolatus)
Steppe ribbon racer, Coluber /Taphrometopon/ lineolatus, Coluber caspius, Chorisodon sibericum, Taphrometopon lineolatum, Psammophis triticeus
Хортой боловч хүн амьтанд хор нь огт аюултай биш. Хөнгөн мэдээ алдуулдаг хор ялгаруулдаг бөгөөд хор ялгаруулдаг шүд нь хойд шүдэнд байдаг учир хүнийг хазсан ч ямар ч аюул учруулж чадахгүй. Яг могой тэжээгчдийн тэжээдэг hognose snake шиг ямар ч аюулгүй. Гол төлөв зүүн болон өмнөд хэсгээр бий.
4. Рашааны могой (Elaphe dione)
Steppes rat snake, Dione snake, Pallas’ coluber, Coluber dione
Хоргүй, шар, бор судалтай. Монгол даяар өргөн тархсан. Байгаль дээр жижиг мэрэгч, жижиг хэмжээтэй өндөг зэргийг иддэг.
5. Хар мөрний цариг могой (Elaphe schrenckii) Amur rat snake, Great black, Manchurian black, Siberian rat snake, Coluber schrenkii
Хоргүй, хар бор биетэй, цагираг хэлбэрийн тод судлуудтай. Ойт хээр болон голын эргээр амьдардаг. Монголын хувьд тун ховор хязгаарлагдмал бүсэд оршдог. Оросууд тэжээвэр байдлаар түгээмэл тэжээдэг. Тэжээхэд хэт жижиг биш боломжын хэмжээтэй санагддаг.
6. Нарийхан могой, нарийн могой (Coluber spinalis)
slender racer, Masticophis spinalis, Hierophis
spinalis
Хоргүй, судал бүхий нарийхан урт биетэй. Говийн бүсэд тохиолддог.
7. Тэмээн сүүл могой (Eryx tataricus)
Tatar sand boa, Boa tatarica
Хоргүй, богино, бүдүүн биетэй, элс ухаж амьдардаг. Говийн элсэн манхан, хуурай бүсэд амьдардаг.
8. Усны могой (Natrix natrix)
European grass snake, Grass snake, Tropidonotus natrix, Coluber natrix
Хоргүй, миний хувьд Оросоос худалдаж авч ирээд тэжээж бсн болохоор энэ зүйлийг гайгүй сайн мэддэг болсон. 70–120 см заримдаа 1.5 м хүрдэг, өнгө хар нарны гэрэлд үл мэдэг ногоон туяатай, хүрэн судалтай, хүзүүнд улбар шар өнгийн чагт мэт хээтэй, намгархаг газар, гол горхи, нуур бараадан амьдардаг, биеэ хамгаалах үед амаа ангайх, исгэрэх, өөрийгөө хорт могой мэт харагдуулахын тулд биеэ хавтгайруулж өргөдөг. Мөн айх биеэ хамгаалах үедээ эвгүй үнэр ялгаруулдаг ч яваандаа хүнд сайн дасаад ирэх үедээ энэ байдал нь арилдаг. Монголын баруун хойд (Баян-Өлгий, Ховд), Хөвсгөл орчмын нуурууд, Сэлэнгэ, Орхон гол орчмоор цөөн тоогоор тохиолддог. Natrix natrix нь зарим амьтад шиг экосистемд хортон шавьж, мэлхий, жижиг загас зэргийн тоо толгойг зохих түвшинд байхад нь тодорхой нөлөө үзүүлдэг ашигтай амьтан.
Эдгээрээс онц аюултай бөгөөд элбэг тохиолддог хортой зүйл нь бамбай хоншоорт могой юм. Эгэл загалмайт могой мөн аюултай ч нэлээд ховор тохиолддог. Сум могойн хувьд хөнгөн хор ялгаруулдаг. Өөрийн олз болох жижиг амьтдад үйлчлэх хэмжээний хор ялгаруулах ч хүнд аюулгүй. Яагаад гэхээр хортой шүдний байрлал хүнийг хазлаа ч харьцангуй жижиг могой учир хороо шахаж хэмжээнд байж бараг чадахгүйн дээр хор хүний биед орлоо ч хортой нөлөө үзүүлж чадахгүй.
Иймээс бидний хамгийн болгоомжлох хэрэгтэй могой бол бамбай хоншоорт могой (Gloydius halys) бөгөөд хүний аминд аюултай хэмжээнд хор ялгаруулдаг, хордлогын шинж тэмдэг маш ноцтой байж болно. Иймд хазуулсан тохиолдолд авах анхны тусламж, эмчилгээний дарааллыг маш сайн мэддэг байх хэрэгтэй.
Сандрахгүй тайван байснаар зүрхний цохилтыг хурдсахгүй, хор биед илүү удаан тарах үндэс болно. Хазуулсан хүнийг хэвтүүлж, хөдөлгөөнгүй байлгана. Хазуулсан мөчийг зүрхнээс доогуур байлгах хэрэгтэй. Шархнаас дээш хэсэгт сулавтар боолт тавьж цус болон лимфийн урсгалыг удаашруулах хэрэгтэй. Артерийн цус хаагдахуйц биш! 15–20 минут тутамд суллана. Зүсэж огт болохгүй. Илүү гүн шарх үүсгэж, судас, мэдрэлийг гэмтээх магадлалтай. Цус алдалт нэмэгдэж, шок үүсч болзошгүй. Нэмэлт халдварын эрсдэл нэмэгддэг. Судалгаагаар зүсэлт хийсэн хүмүүсийн нөхөн сэргээлт муу, хүндрэл их байдгийг тогтоосон байдаг. Одоо болтол ямар ч улсын албан ёсны эмнэлгийн удирдамжинд анхан шатны арга хэмжээ авахад зүсэхийг зөвлөдөггүй. Амаараа огт сорж болохгүй. Сорж буй хүний амны хөндийд шарх, цусархаг үүдэл байгаа бол хор биед нь шингэж, хоёр дахь хүнд хордлого үүсгэж болзошгүй. Хорыг сорох үед ихэнх хор аль хэдийн лимф болон цусаар тархчихсан байдаг тул үр дүнгүй. Хүний амны хөндийд маш их бактери байдаг учраас шархыг бохирдуулж, мөн хоёрдогч халдвар үүсгэх аюултай. Нэг грамм хүртэл хор залгихад аюултай байж болно (зарим төрлийн хор ходоодонд хоргүй ч, зарим нь ноцтой нөлөөтэй байдаг). Мөс тавих нь цусны эргэлтийг муутгаж эд үхжилт үүсгэх аюултай. Бусад зарим тохиолдолд энэ аргийг хэрэглэдэг ч могойн хор (жишээлбэл, Gloydius halys-ын гемотоксин) нь цусны урсгал, эд эсийн бүтцийг эвддэг. Энэ үед эд эсүүд цусан хангамж муудаж, цусны судас гэмтэж, эсийн амьдрах чадвар муудсан байдаг учир хортой нөлөөтэй эд дээр нэмээд мөсөөр цусны урсгалыг бүр илүү бууруулдаг. Шарх дээр спирт шууд түрхэж болохгүй. Спирт нь арьсыг түлж, эдийн гэмтлийг улам нэмэгдүүлдэг. Хор болон шархны эдийг улам хуурайшуулж, цаашдын эдгэрэлтийг удаашруулна. Ариутгах зорилгоор уусмал хэлбэрээр ашиглах нь зөв боловч шууд шарх дээр түрхэхийг хориглодог. Мөн шээс ашиглаж болохгүй. Бүлээн биш цэвэр усаар зөөлөн урсган угааж ил цус болон гадны тоос шороог зайлуулаад цэвэрхэн боолтоор боох хэрэгтэй. Хатуу саван, химийн бодис ашиглахгүй байх. Саван, ариутгалын бодис бактерийг устгахад сайн боловч шархыг улам гэмтээж болно. Хөдөлгөх, алхуулж аль болох болохгүй. Зүрхний цохилт хурдсаж хорыг биеэр илүү хурдан тараадаг. Цусны урсгалын хурд 20-40см/сек хурдтай байдаг учир сорох, зүсэх, хэт чанга боох нь маш бага үр дүнтэй байдаг. Яаралтай 30–90 минутын дотор эмнэлэгт хүргэж эмч нарт хазуулсан цаг хугацаа болон могойны өнгө, хэмжээ, хээ боломжтой бол зураг бичлэг үзүүлж мэдээлэл өгөх. Эмнэлэгт цаг алдалгүй 6-8 цагтаа багтаж хийх хамгийн чухал зүйл бол ерөндөг (antivenom) тарьлага юм. Бусад шингэн нөхөх, өвдөлт намдаах, халдварын эсрэг, хордлогын шинжилгээ, нөхөн сэргээх, амьсгалын аппарат г.м бусад арга хэмжээг авдаг.
Эрт үеийн шинж тэмдэг 30 мин–2 цагт, хожуу үеийн шинж тэмдэг 4–24 цагт явагддаг.
Улайлт, хавдалт, өвдөлт, эд үхжилт, цус алдалт, бөөрний дутагдал, халуурах, бөөлжих, ухаан балартах, амьсгалын хүндрэл, толгой эргэх, зүрхний цохилт ихсэх, цусны даралт унах, шок г.м шинж тэмдгүүд үүсэж болно.
Хээр, уул, хадтай газарт явахдаа өндөр хатуу түрүйтэй гутал өмсөх. Майхнаа сайн хаах, тайлж тавьсан гутлаа шалгаж өмсөх, могой тааралдвал оролдолгүй холдох, өвс ногоог гараараа зулгаахгүй байх, бага насны хүүхдийг хараа хяналтгүй орхихгүй байх тал дээр дулаан улиралд анхаарч сонор сэрэмжтэй байх хэрэгтэй.
Монголын бамбай хоншоорт могойн хоронд гадны улсаас авах бол Polyvalent Antivenom буюу олон төрөлд зориулсан ерөндөг хэрэгтэй байдаг. Энэ ерөндөг нь Gloydius төрлийн могой болон бусад бүс нутгийн хортой могойнуудын хорыг хамрах чадвартай бөгөөд ихэвчлэн боловсруулалт нь хоншоорт могойн хортой нийцүүлэн хийгдсэн байдаг. Монголдоо гаргаж авах бол Monovalent Antivenom буюу тусгай төрөлт ерөндөг үйлдвэрлэж ашиглах бүрэн боломжтой юм. Бамбай хоншоортын хоронд таарах Monovalent Antivenom нь Орос болон Хятадад үйлдвэрлэгддэг.
