03/11/2025
भैसीहरूमा गर्भाशय खस्ने समस्या (Uterine and Vaginal Prolapse in Buffaloes)
गर्भाशय खस्ने अवस्था (uterine prolapse) भैसीहरूमा देखिने सामान्य तर गम्भीर समस्या हो। यदि समयमै उपचार नगरिए रगत बग्ने, शक (shock) वा मृत्युको जोखिम हुन्छ।
बाजुरा जिल्लामा करिब १ वर्षको सेवा अवधिमा त्रिवेणी र बुढीगङ्गा नगरपालिकामा मात्र २४ वटा भैसीहरूमा गर्भाशय वा योनी खस्ने समस्या देखियो। यो रोग भैसी ब्याउनु अघि र पछि दुवै अवस्थामा देखा पर्यो। स्थानीय भाषामा यसलाई भरार र भण्डाल्नो फर्किनु भनेर चिनिन्छ।
⚠️ मुख्य कारणहरू (Causes):
Pelvic स्नायु र लिगामेन्ट कमजोर हुनु
गर्भाशयको मांसपेशी कमजोर हुनु
अत्यधिक भोजन (overfeeding) र व्यायामको अभाव
ठूलो बच्चा वा कठिन प्रसव (dystocia)
कब्जियत वा पेटमा अत्यधिक दबाब
वंशाणुगत कमजोरी
साल नखस्नु (retained placenta)
बच्चा निकाल्दा अत्यधिक बल प्रयोग गर्नु
भिटामिन र क्याल्सियमको कमी (hypocalcemia)
पोषणको कमी तथा असन्तुलित आहार
अस्वच्छ वातावरण र गलत व्यवस्थापन
🔍 लक्षणहरू (Symptoms):
योनी वा गर्भाशयबाट रातो/निलो र सुन्निएको मासु बाहिर निस्कनु
सुरुआती अवस्थामा पशु सुत्दा बाहिर आउँछ र उभिँदा भित्र जान सक्छ (vaginal prolapse)
प्रसवपछि ठूलो रातो मासु झुण्डिएर बाहिर देखिनु (uterine prolapse)
सुन्निनु, सुक्खा वा घाउ लाग्नु
बारम्बार पिसाब गर्न खोज्नु, असहजता र दुखाइ अनुभव हुनु
🩺 उपचार र व्यवस्थापन (Treatment & Management):
१️. प्रारम्भिक तयारी (Initial Care)
बाहिर आएको अंग देखिएपछि पशुलाई तुरुन्तै सुरक्षित ठाउँमा राख्ने र थप चोट नपुग्ने गरी उभ्याउने।
बाहिर आएको भागलाई सफा, चिसो नुनिलो पानी (saline water) वा पोटास पानी (KMnO₄ solution) ले राम्ररी सफा गर्ने।
संक्रमण रोक्न एन्टिसेप्टिक घोल को प्रयोग गर्ने।
बाहिर आएको अंग सुक्न नदिन सफा कपडा भिजाइ राख्ने।
२️. अंग फिर्ता राख्ने (Replacement of Pr*****ed Organ)
(क) योनी खस्ने अवस्थामा (Vaginal Prolapse):
पशुलाई पछाडिको भाग माथि हुने गरी (elevated position) राख्ने।
योनी सफा गरी एन्टिसेप्टिक मलहम लगाउने।
ग्लोभ लगाएर बाहिर आएको भागलाई सावधानीपूर्वक भित्र धकेल्ने।
योनी पुनः बाहिर नआओस् भनेर rope truss (डोरी बाँध्ने) वा
कहिलेकाहीँ योनीमा टाँका लगाइन्छ ताकि गर्भाशय फेरि नखसियोस्। Bühner’s suture (purse-string suture) प्रयोग गर्ने।
(ख) गर्भाशय खस्ने अवस्थामा (Uterine Prolapse):
पशुलाई पछाडिको भाग माथि हुने गरी राख्ने।
बाहिर आएको गर्भाशयलाई चिसो नुनिलो पानी वा पोटास पानीले सफा गर्ने।
साल बाँकी छ भने सावधानीपूर्वक छुट्याउने।
गर्भाशयको अन्त्य भाग (tip of horn) बाट सुरु गरी विस्तारै भित्र पठाउने।
भित्र पुरा प्रवेश भएपछि हल्का दबाब दिई सामान्य स्थितिमा ल्याउने।
आवश्यक परे Epidural anesthesia (Lidocaine) प्रयोग गर्ने।
3R Method (सस्तो, सुरक्षित र प्रभावकारी विधि):
*Reduction: सुजन घटाउने (चिनी, Lidocaine jelly, antibiotic powder प्रयोग)गर्ने ।
*Reposition: गर्भाशय सावधानीपूर्वक भित्र पठाउने।
*Retention: Rope Truss Technique प्रयोग गरी योनीको मुख थाम्ने।
डोरी पुच्छरमुनि ‘८’ आकारमा पारेर दुवै पाखुरामा बाँधिन्छ।
यसले गर्भाशय वा योनी पुनः बाहिर नखस्न सहयोग गर्छ।
कहिलेकाहीँ योनीमा टाँका लगाइन्छ ताकि गर्भाशय फेरि नखसियोस्। Bühner’s suture (purse-string suture) प्रयोग गर्ने। तर मैले rope truss बिधि बाट नै उपचार गर्दै आए यो बिधि सुरक्षित, सरल र प्रभावकारी विधि भएकाले Rope truss बाट Control
सजिलै भयो।
३️.औषधी उपचार (Medical Treatment):
Antibiotic: संक्रमण रोक्न (Penicillin, Oxytetracycline आदि)।
Anti-inflammatory: (Meloxicam, आदि)।
Dexamethasone आवश्यक भएमा
Calcium supply :
IV fluids & energy tonic: आवश्यक भए
भिटामिन र मिनरल सप्लिमेन्ट्स: पुनः स्वास्थ्य सुधारका लागि।
🛡️ रोकथाम र नियन्त्रण (Prevention & Control):
सन्तुलित आहार र नियमित व्यायाम गर्ने।
कब्जियत र अत्यधिक भोजन हुन नदिनु।
प्रसवका बेला स्वच्छ र सुरक्षित वातावरण बनाउनु।
बाछा निकाल्दा अत्यधिक बल नलगाउनु।
प्रसव अघि र पछि क्याल्सियम र खनिज पर्याप्त दिनु।
दुग्ध ज्वरो (milk fever) को समयमै उपचार गर्नु।
पशुलाई सफा, सुख्खा र फिस्लो नहुने ठाउँमा राख्नु।
यदि अंग बाहिर आएको छ भने तुरुन्त एन्टिसेप्टिकले सफा गरी ढाकेर पशु चिकित्सकलाई बोलाउनु।
आवश्यकता अनुसार rope truss वा retention suture प्रयोग गर्ने।
चिकित्सकको सल्लाह अनुसार एन्टिबायोटिक र पीडा नियन्त्रण औषधि प्रयोग गर्ने।
